آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص154

در متن ذیل که حضرت آن را هنگام حرکت اصحاب جمل به سمت بصره ایراد فرموده است، باز به ساختی مجازی برمی خوریم: « إنَّ اللّهَ بَعثَ رَسولاً هَادیاً بِکتابٍ ناطقٍ وَ أَمرٍ قَائمٍ؛ لَایَهلِکُ عَنهُ إلاّ هَالِکٌ :^[1] خدای تعالی پیامبری فرستاد، راهنما با کتابی گویا و آیینی پویا و پایدار؛ جز کسی که خود هدایت پذیر نیست و به صلاح نیاید؛ کسی با آن هلاک نگردد ».

در این عبارت اسم فاعل « ناطق » به فاعل غیرحقیقی یعنی « کتاب » اسناد داده شده است که رابطه آن، رابطه سببیّت است. مراد از این عبارت، قرآن کریم است که دستور زندگی مسلمانان است؛ اما می دانیم که کتاب، ناطق نیست؛ بلکه پیامبر صلي الله عليه و اله آن را بیان می کند. مجازی که در این عبارت وجود دارد، آن است که قرآن را هم شأن پیامبر صلي الله عليه و اله می داند و وحدتی میان شخصیت حضرت رسول صلي الله عليه و اله و قرآن برقرار کرده است.

مجاز لغوی

حضرت عليه السلام از مجاز لفظی یا مجاز مفرد مرسل نیز در بیان اندیشه های خود بهره می گیرد. روشن است که مجاز لغوی میدان گسترده ای برای ادیب و شاعر و خطیب است که از آن برای تصویرگری اندیشه ها و مکنونات قلبی اش بهره می گیرد. در عبارات ذیل نمونه هایی از مجاز لغوی را می بینیم که حضرت عليه السلام در بیان اندیشه اش به کار گرفته است. ایشان می فرماید: « أمَّا بَعدُ فَقد بَعَثتُ مُقدِّمَتِی وَ أَمَرتُهُم بِلُزُوم هذَا المِلطَاطِ حَتَّی یَأتِیَهُم أمرِی وَ قَد رَأیتُ أَن أَقطَعَ هذِهِ النُّطفَةَ إلی شِرذِمةٍ مِنکُم مُوَطِّنینَ أَکنافَ دَجلَةَ فأُنهِضَهُم مَعَکم إلی عَدُوِّکُم و أجعَلهُم مِن أمدَادِ القُوّةِ لَکُم …:^[2] اما بعد؛ من پیشاهنگ