آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص153

مجاز نزد امام علی عليه السلام کارکردی روان شناختی دارد و ایشان با استفاده از آن در پی تحریک احساسات و عواطف مخاطبان خود است. ایشان از ظرفیت و کارکرد مجاز در برملاکردن احساسات و عواطف بهره کافی می برد و با توجه به شرایط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و احوال یارانش و اختلاف دیدگاه های آنان، گاه بیم می دهد و گاه هشدار تا از غفلت خود دست بردارند. در عبارات ذیل می بینیم که چگونه حضرت عليه السلام از مجاز بهره می گیرد. ایشان می فرماید:

« أَلا و فِی غَدٍ وَ سَیَأتی غَدٌ بِمَا لَاتَعرفُونَ؛ یَأخُذُ المَوالِی مِن غَیرِها عُمّالَها عَلی مَسَاویٌ أَعمَالِها وَ تُخرِجُ لَه الارضُ أَفالیذَ کَبِدهَا وَ تُلقِی إلیه سِلْماً مَقالیِدَهَا؛ فَیُریکُم کَیفَ عَدلُ السِّیرَةِ وَ یُحیِی مَیّتَ الکِتابِ وَالسُّنَّةِ :^[1] و آگاه باشید؛ فردا خواهد آمد و ندانید با خود چه خواهد آورد. فرمانروایی حاکم می شود که نه از این قوم است؛ کارگزاران را به سبب اعمال ناپسندشان بازخواست خواهد کرد و زمین برای او پاره های جگرش را بیرون افکند و کلید گنج هایش را تسلیم او کند و او به شما نشان خواهد داد که دادگری چگونه است و کتاب خدا و سنت را که متروک شده، زنده گرداند ».

مجاز در این عبارت آمده است تا نقد و تعریضی را که حضرت عليه السلام به برخی از یارانش در دل و اندیشه دارد، برملا سازد؛ لذا فعل « تخرج » به فاعل غیرحقیقی یعنی « ارض » نسبت داده شده است؛ گویی زمین کسی است که گنجینه های پنهانی اش را به بیرون می ریزد. نسبت دادن زمین به خروج و بیرون راندن مجاز است. مجاز در اینجا انگیزه های روانی امام عليه السلام را بیش از پیش روشن ساخته است. حضرت از کلام عادی استفاده نکرده است و همین موجب شده تصویر زیباتر و برانگیزاننده تر باشد.