آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص149

ماهیّت مجاز تحقق بخشیدن به جنبه های روانی است که گوینده یا نویسنده از خلال آن در پی ایراد کلام است و آن را یکی از مؤلفه های بیان غیرمستقیم به حساب می آورد و به واسطه همین هنر مجاز است که شاعر یا نویسنده موجب شگفتی شنونده یا خواننده می گردد و او را سخت متوجه کلام خود می سازد و در او احساس و عواطف را بر می انگیزاند. مجاز به هر دو گونه اش، یعنی مجاز عقلی و مجاز مفرد یا مجاز واژگانی، موجب زیبایی متن می شود و مهم ترین کارکردهای آن را می توان نوآوری، گسترش معنا و برانگیختن تأمل در شنونده یا خواننده دانست. در متون نهج البلاغه حضرت علی عليه السلام از هر دو گونۀ مجاز بهره برده است. گونه هایی چون استعاره مصرّحه، استعاره مکنیه، استعاره تمثیلی، مجاز مرکب عملی و مرسل همه را ذیل مجاز قرار می دهیم. حضرت عليه السلام در جای جای نهج البلاغه از این گونه ها بهره برده است. حضرت عليه السلام در نامه ای که به معاویه نوشته، در عبارتی آورده است: « و شّمِّرْ لِما قد نزل بک :^[1] و برای حادثه ای که در راه است، مهیّا شو ». هدف از آوردن چنین عبارتی ایجاد ترس و وحشت در دل مخاطب است و کارکرد آن همین است که مخاطب به عواقب کار خود یعنی جنگ توجه کند. هنوز جنگی رخ نداده است؛ ولی حضرت عليه السلام فعل ماضی به کار برده است. از نظر علمای بلاغت، یکی از شیوه های کاربرد مجاز در حوزه زمان آن است که وقتی بخواهند از قطعیت چیزی و وقوع آن در آینده خبر دهند، از فعل ماضی استفاده می کنند .^[2]

هدف حضرت عليه السلام در تمام مجازهایی که به کار می برد، کامل کردن معنایی است که در نظر دارد و همگی بیانگر حالت احساسی و انفعالی ایشان است؛ مثلاً در تشویق به جنگ و نبرد در عبارات ذیل چنین آمده است: « إنَّهُم