آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص121

خطیبان هم در امور سیاسی و اجتماعی نقش ایفا می کردند و هم در امور فردی و اخلاقی؛ گاه در بازار سخنرانی می کردند و مردم را اندرز می دادند؛ چنان که قس بن ساعده ایادی در بازار عکاظ چنین می کرد. نقل است که پیامبر صلي الله عليه و اله روزی او را در بازار عکاظ دیدند که بر شتری سرخ موی نشسته و چنین می گوید: « یا ایها الناس اجتمعوا و اسمعوا و عُوا. انّ من عاش مات و من مات فات و کل ما هو آت آت: ای مردم گرد آیید و گوش کنید و آگاه شوید: هر زنده ای میراست و هر میرایی، ازبین رونده و هر آنچه آمدنی است، خواهد آمد ».

خطبای عرب با دو نوع نثر آشنا بودند: نثر مسجع و نثر مرسل. آنها با آگاهی از کارکرد این دو گونه نثر به ایراد سخنرانی می پرداختند؛ مثلاً در مناظرات و مفاخرات از نثر مسجع استفاده می کردند؛ ولی در خطبه هایی که برای صلح و آشتی و حل اختلافات و بستن پیمان ها بود، از نثر مرسل سود می جستند. در هر حال آنها برای تأثیرگذاری بر شنوندگان از شیوه های متعددی استفاده می کردند که گزینش واژگان پرطنین و موزون از مهم ترین آنها بوده است. آنها ایجاز و اطناب را به خوبی می شناختند که این مسئله بر آگاهی خطیبان از حال مخاطبان دلالت داشت؛ چنان که جاحظ می گفت: « عرب در ساختن قصاید بلند و خطبه های طولانی تدبیری بی نظیر داشت. هرگاه کار مهمّی در پیش بود و مشکلی عظیم رخ می داد، سخن را در سینه اسیر و حبس می کردند تا پرداخت و سرراست شود؛ آن گاه در کوره برده و زنگش را می زدودند و آن را آراسته و پیراسته و ناب و بی عیب عرضه می نمودند …».^[1]