آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص113

معیارهای پنج گانه گزینش واژه از دیدگاه جرجانی

جرجانی با توجه به اینکه به معنا اصالت می بخشید و لفظ و واژه را خادم معنا می دانست، برای لفظ معیارهایی قایل بود؛ از جمله اینکه:

1. لفظ باید مخصوص معنای خود باشد؛ به گونه ای که لفظ دیگری نتواند جایگزین آن گردد؛ لذا در بیان ادبی ترادف جایی ندارد.

2. لفظ باید معنای خود را ظاهر سازد و تا زمانی که واژگان معنایی را بیان نکند، نمی توان برای معانی پنهان، وجود و ماهیّتی قایل شد.

3. لفظ باید کامل کننده معنای خود باشد؛ به گونه ای که بر همه ظرافت ها و نکته های نادر و شگفت آن احاطه داشته باشد تا شاعر و ادیب برای تکمیل آن معنا به واژه دیگری نیاز نداشته باشد.

4. لفظ باید به معنا اصالت ببخشد؛ به گونه ای که غیر آن لفظ نتواند بیانگر و دلالت گر چنین اصالتی باشد. گویی برخی واژگان با آهنگ یا ساختار یا جایگاهشان چیزهایی به معنا می بخشند که غیر آن نمی تواند ببخشد.

5. لفظ این شایستگی را دارد که مزیت و ویژگی پنهان معنا را آشکار سازد که این ویژگی با غیر آن لفظ ظاهر نمی گردد .^[1]

پیداست که مسائل دیگر مثل تشبیه، استعاره و کنایه همه در خدمت معنا هستند. خطیب قزوینی هم در بیان بلاغت تشبیه آشکارا به این نکته اشاره می کند که « از کارکردهای تشبیه آن است که ما به واسطه آن، معانی را پی می گیریم؛ یعنی تشبیه به خاطر معنا می آید و از آن حمایت می کند ».^[2]

حاصل سخن اینکه آنچه امروزه تصویر ادبی یا تصویر شعری خوانده