جواز مجسمه سازی و نقاشی-ج1-ص3

شواهدى در روايات داريم كه به خوبى از آنها مى شود استفاده كرد، مناط حرمت، همان تعظيم و همانند شدن به بت پرستان و مشركان است; از اين روى، در مواردى كه عنوان تعظيم مجسمه و همانند شدن به بت پرستان بر نگهدارى آن صدق نكند، جايز است.

در روايات شيعه و سنى، به اين معنى اشاره شده است كه اگر عكس و مجسمه، مورد تعظيم و تكريم قرار نگيرد، بلكه هتك و اهانت شود، نگاهدارى آن جايز و بى اشكال است و بر روى آن مى شود نمازگزارد و در خانه اى كه باشد، نمازگزاردن، كراهت نخواهد داشت.

همه رواياتى كه دلالت دارند بر منع از نگاهدارى عكس و مجسمه در خانه و منع از نمازگزاردن در مكان و خانه عكس و مجسمه و دلالت دارند كه فرشتگان رحمت پروردگار وارد خانه اى كه عكس و مجسمه داشته باشد، نمى شوند، گرچه به گونه عام و مطلق آمده اند، امّا تخصيص و تقييد مى خورند به موردى كه عكس و مجسمه، به قصد احترام و تعظيم و گاه، پرستش، يا همانندى به بت پرستان باشد و امّا اگر بى احترامى به آن بشود و به انگيزه نياز و حاجت و بدون صدق عنوان همانندى به بت پرستان باشد، بى اشكال و جايز است.

اينك به برخى از آن روايات اشاره مى كنيم:

1. (عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن اسماعيل بن مهران عن عبداـ بن المغيرة قال: سمعت الرضا، عليه السلام، يقول: قال: قائل لابى جعفر، عليه السلام: يجلس الرجل على بساط فيه تماثيل؟ فقال: (الأعاجم تُعظُّمه وانّا لنمتهنه355.)

امام رضا(ع) مى فرمايد: كسى از امام باقر(ع) سؤال كرد: آيا مى شود عكس را نگهداشت و بر روى تُشكى كه داراى عكس است نشست؟

امام فرمود: بت پرستان، تمثال را تعظيم و احترام مى كنند، ولى ما [با روى آن نشستن] به آن بى احترامى مى كنيم.

سند اين حديث شريف، صحيح و بسيار عالى است و از جهت دلالت هم، ظاهراً امام در خانه خودش چنين فرش و تشكى داشته و بر روى آن مى نشسته و بيننده به عنوان اعتراضِ به عمل امام، چنين مى گويد. امام مى فرمايد: مناط در نگهداشتن فرق مى كند. اگر به قصد و انگيزه تعظيم، كه همان مانند شدن به بت پرستان است، باشد، حرام است و اگر به قصد تحقير و براى استفاده مشروع باشد، اشكالى ندارد.

2. (عدة من اصحابنا عن احمدبن محمدبن خالد عن عثمان بن عيسى عن سماعة عن ابى بصير عن ابى عبداـ عليه السلام قال: سألته عن الوسادة والبساط يكون فيه التماثيل فقال: لابأس به. يكون فى البيت. قلت: التماثيل؟ فقال: كلّ شيئ يوطأ فلابأس به356.)

ابوبصير از امام صادق در مورد متكا و تشكى كه در آن تمثال وجود دارد، سئوال كرد.

امام فرمود: نگهدارى آن در خانه جايز است.

ابوبصير با تعجب گفت آقا! نگهداشتن تماثيل جايز است؟

امام فرمود: آرى، هر چيزى (عكس و يا مجسمه جاندار يا بى جان) در صورتى كه زير دست وپا انداخته شود نگهداريش جايز است.

از اين روايت به دست مى آيد كه حرام بودن نگهدارى عكس و مجسمه، خيلى معروف بوده است. وقتى امام مى گويد: جايز است، ابوبصير، تعجب مى كند.

ديگر اين كه (وطى) كه به معناى زير دست و پا انداختن است، موضوعيت و خصوصيت ندارد، بلكه غرض تعظيم و احترام نكردن است.

سوم اين كه اين مطلب، مربوط به حالت نمازگزاردن و… نيست. پس مى شود روى چنين فرش نماز هم گزارد،مگر از جهت ديگرى مرجوح باشد، مثل جلب نظر كردن و توجه و حضور قلب را از بين بردن و….

پيش از اين، رواياتى را نقل كرديم كه فرشته هاى رحمت، داخل خانه ايى كه عكس و مجسمه داشته باشد، نمى شوند، منتهى عكس و مجسمه ايى كه به آنها احترام مى شود: بر سقف خانه يا ديوار آن يا در دكور گذاشته شده، آن هم نه به قصد تزيين، بلكه به قصد تعظيم. ولى اگر عكس و مجسمه، به قصد تعظيم، در خانه نگهدارى نشود، فرشته ها داخل آن خانه مى شوند:

(انا لاندخل بيتاً فيه تمثال لايوطأ357.)

ما فرشتگان، داخل خانه ايى كه داراى تمثال باشد كه زير پاگذارده نمى شود، نمى شويم.

مفهوم آن: اگر تمثال زيردست وپا انداخته شود و به عنوان معبود احترام و تكريم نشود و بر نگهدارى آن، عنوان همانندى به بت پرستان صدق نكند، نگهداريش جايز خواهد بود.

اين روايت را ما،پيش از اين، از كافى و محاسن نقل كرديم و از جهت سند و دلالت مورد مناقشه و خدشه قرار داديم. لكن ديگر روايات معتبر، براى اثبات مدعاى ما، كافى است.

3. (محمد بن الحسن الطارى باسناده عن الحسن بن محمد بن سماعة عن عبداـ بن جبلة عن على بن ابى حمزه عن ابى بصير. قال: قلت: لابى عبداـ عليه السلام انا نبسط عندنا الوسائد فيها التماثيل ونفترشها. فقال: لابأس بما يبسط منها ويفترش ويوطا انما يكره منها مانصب على الحائط والسرير358.)

ابوبصير مى گويد به امام صادق(ع) عرض كردم: ما متكا و فرشهايى داريم كه بر روى آنها تمثال و عكس كشيده شده، آيا مى شود از آنها استفاده كنيم؟

امام فرمود: آنچه را كه زيردست وپا مى اندازيد و به عنوان فرش از آنها استفاده مى كنيد، جايز است و آنچه را كه بر ديوار يا تخت خواب و پرده و مانند آن، نصب مى كنيد، كراهت دارد.

هر چند اين حديث، اعتبار احاديث گذشته را ندارد، لكن از جهت معنى، روشن است كه كراهت، يا حرمت نگهدارى را مشروط كرده به اين كه بر ديوار و روى تخت نصب شود، چون اين با احترام و تشبه به بت پرستان مناسبت دارد، ولى اگر به قصد تعظيم نباشد، بلكه براى نياز و زيردست وپا انداختن باشد، جايز است.

از مجموع اين گونه روايات، به خوبى مى شود ملاك حكم را استنباط و تنقيح كرد كه منع و نهى، چه در ساختن و چه در نگهداشتن، در صورتى است كه عنوان همانندى به كفار و يا خوف ترويج شرك و بت پرستى باشد.

مانند اين احكام، زياد داريم، مثلاً، پوشيدن يك نوع لباس با رنگ و دوخت و جنس خاصى، در زمانى حرام است، چون همانندى به كفار صدق مى كند، ولى در زمان ديگر، اگر آن عنوان صدق نكند، جايز خواهد بود.

4. (وأمّا ماسألت عنه من أمر المصلى والنار والصورة والسراج بين يديه هل تجوز صلاته؟ فان الناس اختلفوا فى ذلك قِبلك؟ فانه جايز لمن لم يكن من اولاد عبدة الاصنام او عبدة النيران ان يصلى والنار والصور والسراج بين يديه ولايجوز ذلك لمن كان من اولاد عبدة الاصنام والنيران359.)

وامّا آنچه سؤال كرديد كه آيا مى شود روبه روى آتش و صورت و چراغ نمازخواند، يا نه؟ و اشاره كرده ايد كه مردمان منطقه شما در آن اختلاف نظر دارند. اين كار، براى كسانى كه از فرزندان بت و آتش پرستان نيستند، جايز است، ولى براى فرزندان بت و آتش پرستان جايز نيست.

روشن است كه روبه روى آتش و مجسمه و چراغ نماز خواندن، اگر به قصد پرستش و تعظيم آنها، يا موجب خوف بازگشت مجدد روحيه بت پرستى باشد، يا عنوان همانندى به آتش پرستان وبت پرستان صدق كند، جايز نيست، ولى اگر هيچ يك از اين عناوين و ملاكات نباشد، از اين جهت، بى اشكال خواهد بود.

مگر اين كه از جهت ديگرى، مثل منافات با حضور قلب در نماز مكروه شمرده شود.

در اين مسأله اخبار متعارض هستند و به نظر ما، يكى از وجوه جمع بين أخبار و علاج تعارض، در نظر گرفتن شرايط زمان صدور روايات است كه كه اين، از مهم ترين راههاى علاج تعارضِ اخبار و جمع بين آنهاست.

مسأله منع از نگهدارى مجسمه و نهى از نمازگزاردن در رو به روى آن، يا در خانه ايى كه مجسمه وجود دارد، به مناط و ملاك حرمت تشبّه به بت پرستان، در كلمات فقها، نيز مورد توجه واقع شده است. مثل مرحوم علامه در نهاية360 و حجت الاسلام سيد شفتى در مطالع الانوار361 و صاحب جواهر در موارد زيادى از كتاب جواهر362 و امام خمينى در مكاسب محرمه363 و….