جامع الشتات-ج2-ص128
كرمان و همدان و قزوين و حوالى آنها، همه مفتوح العنوه است.
و تكيهء حقير در تعيين اراضى مفتوح العنوه بر اين است: اما اراضى كوفه كه آن را ” ارض سواد ” 1 مى‌گويند.
و مكهء مشرفه، پس به اخبار و فتاوى علما است و اشكال در آنها نيست.
و اما در غير اينها، پس عمل به ظن مى‌كنيم.
و هر جا ظن حاصل شود اكتفاءمى‌كنيم.
و ظن به يكى از چند چيز حاصل مى‌شود: اول: يكى از كتب تواريخ و سير معتمده، هر چند مؤلف آنها از اهل سنت باشد.
دوم: به ” اصل عدم تغيير “.
يعنى هر زمينى را كه امروز، مسلمين، اراضى خراج مى‌دانند و معاملات مفتوح عنوه مى‌كنند، به ضميمهء اصل عدم تغيير، ظن حاصل مى‌شود كه مفتوح العنوه بوده يا از مطلق اراضى خراجيه بوده.
اما كلام در شرط آن، كه به اذن امام بوده [ يا نه ]: تكيه به صحيحهء محمد بن مسلم، و آنچه در معنى آن است مى‌باشد.
كه حضرت باقر (ع) فرمود كه ” ارض سواد امام 2 ارضين است و جناب امير المؤمنين (ع) با آن معاملهء مفتوح العنوه مى‌كردند.
پس ساير زمين‌ها هم مثل آن خواهد بود “.
1: ارض سواد: سر زمين پر: پر از آبادانى و عمران و كشاورزى: و پر جمعيت.
طول اين سرزمين را ” از جنوب موصل تا عبادان – آبادان – ” تعيين كرده‌اند و مرز شرقى آن كركوك و عراق عجم، است، يعنى حدود شرقى آن، همان ارتفاعات زاگرس مى‌باشد.
و حد غربى آن يك خط (تقريبا) مستقيم، عمود قائم از موصل تا فرات است كه قدرى هم از فرات مى‌گذرد.
اگر با اصطلاح دقيق جغرافى سخن بگوئيم، ارض سواد، آن بخش سرزمين عراق و بين النهرين است كه تنها از 100 تا 250 متر از سطح دريا بالاتر است و ساير قسمت‌هاى عراق ارض سواد نيست، همه شهرهاى بزرگ عراق در ارض سواد قرار دارند غير از كركوك و موصل.
طول اين سرزمين حدود سه برابر ارض آن، مى‌باشد.
2: وسائل: ج 11 ص 117، ابواب جهاد العدو، باب 69 ج 2 (.
)
91 – سؤال: آيا جايز است بيع و شراى زمين‌هاى مفتوح العنوه؟ و وقف كردن آنها، و خانه ساختن و غرس اشجار و امثال آنها.
؟ و آيا بعد از خراب شدن خ