آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص276

تشبیهی تمثیلی است که وجه شبه آن از امور متعدد برگرفته شده باشد که به صورت ضرب المثل در می آید. این گونه تشبیه را از حیث تصویرگری، دقیق ترین و ظریف ترین تشبیه و تأثیرگذارتر دانسته اند .^[1] امام عليه السلام به حال آن دسته از یارانش حسرت می خورد که مدافعان دین بودند، ولی متأسفانه به لوازم آن ایمان پایبند نبودند. حالت آنان را به حالت شتری تشبیه کرده است که مشتاق فرزندانش است و به آنان آب و غذا می دهد که مثل حالت این مسلمانان است که مشتاق جهاد در راه خدا بودند؛ امّا درک درستی از دین و ایمان نداشتند.

حضرت عليه السلام گاه از باب مبالغه از تشبیه مقلوب استفاده می کند؛ چنان که درباره مردم شام می فرماید: « لَبِئسَ – لَعَمروالله – سعرُ نارِ الحربِ انتم :^[2] به خدا سوگند، برای شعله ورساختن آتش جنگ بدمردمی هستید ».

درحقیقت عبارت چنین بوده است « لَبِئْسَ انتم نار الحرب »، اما حضرت عليه السلام آن را واژگون کرده و فرموده است: « سعرُ نار الحرب انتم ». مقصود آن است که آنان اهل جنگ نبوده اند و هدف مبالغه در بیان آن صفت است.

تشخیص

از ویژگی های تشبیه در نهج البلاغه آن است که حضرت عليه السلام در بیان برخی صفات و حالات از ویژگی های انسانی و گاه ویژگی حیوانی استفاده می کند که در صنایع ادبی به آن جان پنداری گویند. معمولاً این مفاهیم مجرد و انتزاعی هستند که برای تقریب به ذهن مخاطب در قالب حیوان یا انسان بیان می گردند.