آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص227

برای هر دو رکن « تقوا » و « خطایا » آمده است؛ اما در عبارت بعدی واژگان اختصاص یافته به هر یک، از بار معنایی سلبی و ایجابی برخوردارند. درباره تقواپیشگان آمده است: « أعطوا أزمتها »، یعنی افسار آن شتران به دستان آنان سپرده است و آن شتران راهوار هستند؛ ولی برای خطاکاران عبارت « خلعت لجمعا » یعنی شترانی افسارگسیخته به کار رفته است. این عبارات کنایه از تسلّط و چیرگی تقواپیشگان بر امور خود است؛ بر خلاف خطاکاران که توانایی تسلّط بر اوضاع خود را ندارند. فرجام هر دو گروه را نیز با توجّه به راهواربودن مرکب و افسارگسیخته بودن آن، بهشت و دوزخ معرفی فرموده است. ملاحظه می شود که در متن هم تقابل معنایی وجود دارد و هم تقابل تصویری و هم آهنگ و ریتم در برخی واژگان:

تقابل معنایی: حق – باطل / تقوا – خطایا؛

موسیقی از نوع جناس: خطایا – مطایا.

موسیقی در حرکات: شُمُس، ذُلُل.

تکرار: حمل علیها اهلها.

این متن دارای دو موسیقی بیرونی و درونی است که آن را متداخل می نامیم؛ یعنی متن با عبارات مسجوع شروع نشده؛ ولی در عبارات پایانی با سجع تمام شده است؛ به عبارت دیگر موسیقی بیرونی آن دارای سجع است و موسیقی درونی آن در برخی واژگان موسیقایی در جمله های درون متن دیده می شود.

موسیقی تقابل

نظام تقابل ها در یک متن و ریتمی که ایجاد می کند، موجب ادبیّت متن می شود. تقابل یعنی وجود دو یا چند واژه در یک متن که از حیث معنا با هم