آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص226

این خطبه که از زیباترین خطبه های حضرت عليه السلام است، هم از حیث موسیقی و آهنگ واژگان و هم از حیث دلالت های مجازی بسیار باشکوه است. ویژگی های ساختی این خطبه در حوزه های تقابل معنایی، ریتم و موسیقی و تکرار و تضاد است. ادبیّت و شعریت این خطبه خود را در فضای تقابلی میان دو مفهوم اصلی در حوزه اخلاق دینی نشان می دهد.

خطبه بر دو مفهوم بنیادین « تقوا – خطایا » استوار است. این دو مفهوم متناقض که رکن اساسی خطبه را تشکیل می دهند و گوینده آن را مبنای کلام خود قرار داده است، به وسیله عبارات استعاری « خیل، شمس » و « المطایا، الذُلل » که در حالت تقابل با هم قرار دارند، گسترش معنایی ایجاد می کنند. می دانیم که استعاره از ابزارهای تأثیرگذاری زبانی در تغییر نثر به شعر است. این متن را اگر در دو حالت تقابلی به صورت زیر بنویسیم، بهتر می توان به ویژگی های شعری آن پی برد:

حوزه معنایی تقوا حوزه معنایی خطایا رابطه

تقوا خطایا تضاد

مطایا ذلل خیل شمس تضاد

حمل علیها اهلها حمل علیها اهلها برابری

أعْطوا ازّمتها خلعت لُجمُها تضاد

اوردتهم تقحمت بهم تضاد

الجنة فی النار تضاد

حق باطل تضاد

ملاحظه می شود که متن با رابطه تضادی که میان مفاهیم برقرار کرده است، توازن را حفظ نموده و با گزینش واژگانی خاص، دو حالت سلبی و ایجابی را آشکار کرده است؛ برای نمونه عبارت تکراری « حُمل علیها اهلها »