آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص178

حذف را می توان زیرمجموعه ایجاز قرار داد که هدف آن افزودن شیوایی بیان است که معمولاً به واسطه دو قرینه لفظی و معنوی صورت می گیرد. کارکرد حذف می تواند با توجّه به مقتضای کلام و رعایت احوال مخاطبان، پرهیز از زیاده گویی و توضیح نامناسب باشد و می تواند انگیزه های دیگری داشته باشد. یکی از علل حذف در کلام را می توان توجه به موسیقی و آهنگ کلام دانست؛ برای مثال در عبارات زیر رعایت موسیقی کلام باعث شده است، کلماتی از متن حذف شود: « رَحِمَ اللّهُ امرَاً سَمِعَ حُکماً فَوَعَی وَ دُعِیَ إلَی رَشَادٍ فَدَنَا وَ أَخَذَ بِحُجزَةِ هادٍ فَنَجا …:^[1] خدا رحمت کناد کسی را که سخنی حکمت آمیز بشنود و آن را نیک دریابد یا اگر به راه هدایتش خوانند، بدان روی آورد؛ دست در دامن رهبری زند تا رهایی یابد ».

در این عبارات مفعول فعل « وعا » که ضمیر « ه » باشد، حذف شده است و همچنین متعلق فعل « دَنا » که « منه » است، حذف شده که هر دو حذف برای ایجاد توازن و آهنگ و موسیقی کلام بوده است.

گاه برای رعایت موسیقی در کلام علاوه بر حذف، تقدیم و تأخیری در متن رخ می دهد؛ یک نمونه ذکر می شود:

« شُغِلَ مَن الجَنّةُ وَ النّارُ أَمَامَه؛ سَاعٍ سریعٍ نَجا وَ طالِبٌ بَطِیءٌ رَجَا وَ مُقَصّرٌ فِی النّارِ هَوی …:^[2] همواره دل مشغول دارد، آن که بهشت و دوزخ را در برابر خود بیند. مردمانی اند کوشنده و دونده؛ اینان رهایی یافتند. مردمی هستند طالب حق، ولی آهسته کارند؛ اینان را نیز امید رهایی است و مردمی هستند که در کارها قصور و کوتاهی می کنند؛ اینان در آتش دوزخ سرنگون گردند ».

در این عبارات دو حذف صورت گرفته است و یک تقدیم. حذف در