آفرینش های هنری در نهج البلاغه-ج1-ص166
– استفهام در برابر افهام: « ﴿أَرَضِیتُم بِالحَیاةِ الدُّنیَا مِنَ الآخِرةِ » ﴾ در برابر « و بِالذُلّ مِن العِزّ خلفاً :[1] آیا به جای زندگی آخرت به زندگی دنیا خشنود شده اید ؟ آیا خواری را جانشین سربلندی خواسته اید ؟».
– مکان ها: گاه وجود اسم های مکان ( مادی یا معنوی ) در بافت موجب تضاد می شوند.
– مکان های حسی مثل اسم شهرها: عراق، مجاز، شام، کوفه، انبار، یمن.
– مکان های معنوی: عقل و قلب که در نهج البلاغه تقابل میان آنها مشاهده می شود؛ مثلاً می فرماید: دو گونه عقل و دو گونه قلب داریم.
– زمان ها مثل « ایام الحرّ و ایام القرّ »؛[2] گرما و سرما.
تقابل در حوزه تضاد
تضاد از گونه های تقابل در حوزه معناست که نه تنها به آفرینش معنا کمک می نماید. بلکه در ساخت های ریتمیک هم موجب آفرینش تصویر هنری می گردد؛ این گونه در نهج البلاغه فراوان یافت می شود. تضاد موجود در متن ذیل پدیده ای معنایی است که به دو ارزش اخلاقی می پردازد. این دو ارزش با هم رابطه ضدیّت دارند. حضرت می فرماید: « الوَفَاءُ لِأَهلِ الغَدرِ غَدرٌ عِنداللّهِ وَ الغَدرُ بِأهلِ الغَدرِ وَفاءٌ عِندَاللّهِ :[3] وفا به خیانت پیشگان بی وفایی به خداست و بی وفایی به خیانتکاران وفاداری با خداست ».
مخاطب در این کلام، عام است نه یک گروه یا طبقه از مردم؛ اما این اخلاق کلّی با بیان ایجازی، دربردارنده معنای بسیار است و شنونده یا