الگوهای رفتاری امام علی (ع) و علم و هنر-ج1-ص45
1 روانشناسى عمومى
امام على عليه السلام در حكمت 197 نسبت به بيمارى هاى روانى و راه هاى درمان آن فرمود:
إِنَّ هذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الاَْبْدَانُ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ. (156)
روش درمان روح (روانشناسى بالينى )
(اين دل ها همانند تن ها خسته مى شوند، براى نشاط آن به سخنان تازه و حكيمانه روى بياوريد.)
2 روانكاوى ، روانشناسى درمانى
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در حكمت 193 به شناخت روان و راه درمان و بكارگيرى آن فرمود:
إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَإِقْبَالا وَإِدْبَارا، فَاءْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَإِقْبَالِهَا، فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا اءُكْرِهَ عَمِيَ. (157)
راه به كار گرفتن قلب
(دل ها را روى آوردن و پشت كردنى است ، پس دل ها را آنگاه بكار وا داريد كه خواهشى دارند و روى آوردنى ، زيرا اگر دل را به اجبار بكارى وادارى كور مى گردد.)
3 شناخت بيمارى هاى روانى و راه هاى مقابله با آن
امام على عليه السلام در خطبه 198/4 فرمود:
فَإِنَّ تَقَوْى اللّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِكُمْ، وَبَصَرُ عَمَى اءَفْئِدَتِكُمْ، وَشِفَاءُ مَرَضِ اءَجْسَادِكُمْ، وَصَلاَ حُ فَسَادِ صُدُورِكُمْ، وَطُهُورُ دَنَسِ اءَنْفُسِكُمْ، وَجِلاَ ءُ عَشَا اءَبْصَارِكُمْ، وَاءَمْنُ فَزَعِ جَاءْشِكُمْ، وَضِيَاءُ سَوَادِ ظُلْمَتِكُمْ.
(همانا تقوا و ترس از خدا، داروى بيماريهاى دل ها، روشنايى قلب ها، و درمان دردهاى بدنها، مرهم زخم جانها، پاك كننده پليديهاى ارواح ، و روشنايى بخش تاريكى چشمها، و امنيّت در ناآراميها، و روشن كننده تاريكيهاى شماست .)
و در خطبه 176/9 نسبت به نقش قرآن در شفاى جان ها فرمود:
فَإِنَّ فِيهِ شِفَاءً مِنْ اءَكْبَرِ الدَّاءِ: وَهُوَ الْكُفْرُ وَالنِّفَاقُ، وَالْغَيُّ وَالضَّلاَ لُ، فَاسْاءَلُوا اللّهَ بِهِ، وَتَوَجَّهُوا إِلَيْهِ بِحُبِّهِ، وَلاَ تَسْاءَلُوا بِهِ خَلْقَهُ، إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ الْعِبَادُ إِلَى اللّهِ تَعَالَى بِمِثْلِهِ.
(كه در قرآن درمان بزرگ ترين بيماريها يعنى كفر و نفاق و سركشى و گمراهى است ، پس به وسيله قرآن خواسته هاى خود را از خدا بخواهيد، و با دوستى قرآن به خدا روى آوريد، و به وسيله قرآن از خلق خدا چيزى نخواهيد، زيرا وسيله اى براى تقرّب بندگان به خدا، بهتر از قرآن وجود ندارد.)
و در خطبه 110/6 فرمود:
وَتَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ اءَحْسَنُ الْحَدِيثِ، وَتَفَقَّهُوا فِيهِ فَإِنَّهُ رَبِيعُ الْقُلُوبِ، وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُورِ، وَاءَحْسِنُوا تِلاَ وَتَهُ فَإِنَّهُ اءَنْفَعُ الْقَصَصِ. وَإِنَّ الْعَالِمَ الْعَامِلَ بَغَيْرِ عِلْمِهِ كَالْجَاهِلِ الْحَائِرِ الَّذِي لاَ يَسْتَفِيقُ مِنْ جَهْلِهِ؛ بَلِ الْحُجَّةُ عَلَيْهِ اءَعْظَمُ، وَالْحَسْرَةُ لَهُ اءَلْزَمُ، وَهُوَ عِنْدَ اللّهِ اءَلْوَمُ.
(و قرآن را بياموزيد، كه بهترين گفتار است ، و آن را نيك بفهميد كه بهار دلهاست ، از نور آن شفا و بهبودى خواهيد كه شفاى سينه هاى بيمار است ، و قرآن را نيكو تلاوت كنيد كه سودبخش ترين داستانهاست ، زيرا عالمى كه به غير علم خود عمل كند، چونان جاهل سرگردانى است كه از بيمارى نادانى شفا نخواهد گرفت ، بلكه حّجت بر او قوى تر و حسرت و اندوه بر او ثابت و در پيشگاه خدا سزاوار سرزنش است .)
4 شناخت غرائز گوناگون و راه هاى كنترل و تربيت آنها (مباحث اخلاقى )
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در نامه 53/28 فرمود:
وَلاَ حَرِيصا يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ، فَإِنَّ الْبُخْلَ وَالْجُبْنَ وَالْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ.
(حريص را در مشورت كردن دخالت نده ، كه حرص را با ستمكارى در نظرت زينت مى دهد. همانا بخل و ترس و حرص ، غرائز گوناگونى هستند كه ريشه آنها بدگمانى به خداى بزرگ است .)
امام على عليه السلام در خطبه 193 فرمود:
فَمِنْ عَلاَ مَةِ اءَحَدِهِمْ اءَنَّكَ تَرَى لَهُ قُوَّةً فِي دِينٍ، وَحَزْما فِي لِينٍ، وَإِيمَانا فِي يَقِينٍ، وَحِرْصا فِي عِلْمٍ، وَعِلْما فِي حِلْمٍ، وَقَصْدا فِي غِنًى ، وَخُشُوعا فِي عِبَادَةٍ، وَتَجَمُّلا فِي فَاقَةٍ، وَصَبْرا فِي شِدَّةٍ، وَطَلَبا فِي حَلاَ لٍ، وَنَشَاطا فِي هُدًى ، وَتَحَرُّجا عَنْ طَمَعٍ.
يَعْمَلُ الاَْعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَهُوَ عَلَى وَجَلٍ. يُمْسِي وَهَمُّهُ الشُّكْرُ، وَيُصْبِحُ وَهَمُّهُ الذِّكْرُ. يَبِيتُ حَذِرا وَيُصْبِحُ فَرِحا؛ حَذِرا لَمَّا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ، وَفَرِحا بِمَا اءَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَالرَّحْمَةِ.